یوسف صانعی
|
| |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | آیت‌الله • آیت‌الله العظمی |
| تاریخ تولد | ۱۳۱۶ش. |
| محل زندگی | قم و اصفهان |
| تاریخ وفات | ۲۲ شهریور ۱۳۹۹ش |
| محل دفن | قبرستان شیخان |
| شهر وفات | قم |
| خویشاوندان سرشناس | حسن صانعی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | امام خمینی • آیت‌الله بروجردی • محمد محقق داماد • محمدعلی اراکی |
| محل تحصیل | قم و اصفهان |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | عضو فقهای شورای نگهبان ، مجمع تشخیص مصلحت نظام، دادستان کل کشور، نماینده اولین دوره مجلس خبرگان |
| اجتماعی | امام جمعه قم |
یوسف صانعی (۱۳۱۶ش-۱۳۹۹ش) از مراجع تقلید شیعه اهل ایران بود. عضویت در شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام، دادستانی کل کشور، نمایندگی مجلس خبرگان رهبری و امامت جمعه شهر قم از مناصب وی بود. او از شاگردان امام خمینی بود و امام را «شخصیت ممتاز تاریخ اسلام» معرفی می‌کرد.
آیت‌الله صانعی در سال ۱۳۵۲ش تدریس درس خارج اصول فقه و در سال ۱۳۵۴ش تدریس درس خارج فقه را آغاز نمود و در سال ۱۳۷۲ش رساله عملیه خود را منتشر نمود.
برخی مبانی و نظرات فقهی آیت‌الله صانعی مورد مناقشه قرار گرفته است. بلوغ دختران در سیزده سالگی، خروج زن از خانه بدون نیاز به اذن شوهر، برابری قصاص و دیه زن و مرد، ارث غیر مسلمان از مسلمان و محرمیت فرزندخوانده از جمله فتاوای مناقشه‌انگیز صانعی است. وی عدالت عرفی را بر بسیاری از احکام اسلامی مقدم می‌دانست و معتقد به کرامت ذاتی انسان با هر اعتقادی است.
آیت‌الله صانعی در ۲۲ شهریور ۱۳۹۹ش در قم درگذشت.
زندگی‌نامه
یوسف صانعی، در سال ۱۳۱۶ش در روستای نیک‌آباد (ینگ‌آباد) از توابع «جرقویه» در استان اصفهان به دنیا آمد. پدربزرگ او ملایوسف از روحانیون مشهور بود که در فلسفه شاگرد جهانگیرخان و در فقه از شاگردان میرزا حبیب‌الله رشتی به شمار می‌رفت. پدر او محمدعلی نیز روحانی بود. شهربانو نام مادر اوست که در ده سالگی یوسف صانعی فوت کرد.
یوسف صانعی در مهرماه ۱۳۴۳ش در سن ۲۷ سالگی ازدواج کرد. شروع زندگی متأهلی او با فقر همراه بود از این‌رو همسرش با بافتن وسائل سنتی، اجاره ماهیانه خانه‌شان را پرداخت می‌کرد. همسرش در سال ۱۳۹۰ هجری شمسی فوت کرد. او یک دختر و دو پسر دارد.
وفات
آیت‌الله صانعی در ۲۲ شهریور سال ۱۳۹۹ش درگذشت و یک روز بعد، پس از اقامه نماز توسط آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی، تشییع و در قبرستان شیخان قم به‌خاک سپرده شد.
برخی مراجع تقلید شیعه از جمله آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله صافی گلپایگانی و همچنین بسیاری از روحانیون، سیاستمداران و گروه‌های مختلف در پیام‌هایی، درگذشت وی را تسلیت گفتند.
فعالیت‌های سیاسی
آیت‌الله صانعی با شروع مبارزات امام خمینی علیه حکومت شاهنشاهی، در کنار امام بود؛ اما خود را از حلقه‌های سوم و چهارم مبارزه می‌داند که بیشتر در کارهای علمی مبارزات، سهم داشت. نویسندگان مؤسسه فقه الثقلین که تحقیق و تدوین کتاب‌ها و نظرات آیت‌الله صانعی را انجام می‌دهند، اغلب فعالیت‌های پیش از انقلاب او را فرهنگی و تبلیغی دانسته‌اند؛ البته امضای یوسف صانعی بر بیش از ۳۰ اعلامیه رسمی پیش از انقلاب در دفاع از امام خمینی و علیه حکومت پهلوی وجود دارد. او همچنین به مدت کوتاهی در سال ۱۳۵۷ش بازداشت شد.
مسئولیت‌ها
آیت‌الله صانعی پس از انقلاب اسلامی در مسئولیت‌هایی گماشته شد. در اسفند ۱۳۵۸ش به فرمان امام خمینی به عنوان یکی از فقهای شورای نگهبان منصوب گردید. او تا دی ۱۳۶۱ در این مسئولیت بود. و با استعفا از این مسوولیت کناره گیری کرد.
از دی ۱۳۶۱ش تا تیر ۱۳۶۴ش دادستان کل کشور بود. یوسف صانعی در دوره‌ای از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بود.
صانعی نماینده مردم تهران در اولین دوره مجلس خبرگان رهبری بود. او همچنین در دوره‌ای امامت جمعه شهر قم را بر عهده داشت عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام و نمایندگی امام خمینی در شورای عالی بازسازی مناطق جنگی از دیگر مسئولیت‌های او بود.
حیات حوزوی
یوسف صانعی در سال ۱۳۲۵ش وارد حوزه علمیه اصفهان گردید؛ سپس در سال ۱۳۳۰ش به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد. او در قم به مانند بسیاری از طلاب، مشکلات مالی بسیاری داشت و خود نقل می‌کند که گاهی چند ماه غذای سیر نمی‌خورد.
یوسف صانعی در سال ۱۳۳۵ش دروس سطح را به اتمام رسانید و در امتحانات سطوح عالی، رتبه اول را احراز کرد و مورد تشویق آیت‌الله بروجردی قرار گرفت. او نقل می‌کند که در روز ۱۴ کلاس و مباحثه داشته است.
صانعی در درس خارج فقه و اصول، در کلاس اساتید مختلف شرکت کرد، با این حال بیش‌ترین حضور را در درس امام خمینی داشت. او پس از تدریس چند دوره رسائل، مکاسب و کفایه الأصول، در سال ۱۳۵۲ش تدریس درس خارج اصول را شروع کرد و در سال ۱۳۵۴ش در ۳۸ سالگی تدریس درس خارج فقه را نیز آغاز نمود.
یوسف صانعی در ابتدای طلبگی و از روستای خود، منبر رفتن را شروع کرد. او علاوه بر تبلیغ در مناسبت‌های تبلیغی، همچون ماه محرم و رمضان از سال ۱۳۴۰ تا سال ۱۳۵۸ش در آخر هفته‌ها از قم به تهران رفته و در آنجا سخنرانی می‌کرد.
اساتید
مصطفی اعتمادی، امام موسی صدر، جعفر سبحانی و محمدتقی ستوده از اساتید دروس سطح یوسف صانعی بودند. او در درس خارج فقه و اصول، در کلاس اساتیدی همچون محمد محقق داماد، محمدعلی اراکی و عباسعلی شاهرودی شرکت کرد و نیز یک سال در درس آیت‌الله بروجردی حضور یافت. او در دوره‌ای شاگرد آیت الله منتظری نیز بود. با این حال بیش‌ترین حضور او در درس امام خمینی است.
همراهی با امام خمینی
صانعی نقل می‌کند که از سال ۱۳۳۴ش تا آخر عمرِ امام خمینی در خدمت امام بوده است. او از سال ۱۳۳۵ش تا زمان تبعید امام خمینی به صورت مستمر در درسش شرکت می‌کرد و درس فقه امام خمینی را به صورت کامل و به زبان عربی و بسیاری از درس اصولش را تقریر کرده است. او علاوه بر شاگردی، به منزل امام خمینی نیز رفت و آمد داشت و برای چند سال در عیدها و فاطمیه، کار پذیرایی از مهمانان امام را انجام می‌داد.
یوسف صانعی امام خمینی را شخصیت ممتاز تاریخ اسلام معرفی می‌کند که هم فقیه و عارف و هم فیلسوف و مبارز بود. او همچنین امام خمینی را صاحب مقام «فنا فی الله» می‌دانست.
امام خمینی زمانی که صانعی را دادستان کل کشور کرد او را شخصی که مثل یک فرزند بزرگش کرده، معرفی می‌کند. امام خمینی در سخنرانی دیگری صانعی را مردی فاضل و عالم معرفی می‌کند که سال‌ها او را از نزدیک می‌شناسد.
مرجعیت
آیت‌الله صانعی در سال ۱۳۷۲ش رساله عملیه خود را منتشر کرد. با این حال، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در دی ماه سال ۱۳۸۸ش در پاسخ به سؤالی که از مرجعیت آیت‌الله صانعی پرسیده بودند؛ او را فاقد ملاک‌های لازم جهت مرجعیت معرفی کرد؛ ولی برخی مراجع همچون مکارم شیرازی، نوری همدانی و موسوی اردبیلی اعلام کردند که اگر تقلید از آیت‌الله صانعی با عِلم بوده، ادامه تقلید اشکال ندارد.
مبانی فقهی
برخی مبانی فقهی صانعی از این قرار است:
- حاکم بودن اصل عدالت؛ او معتقد است عدالت بر تمام احکام اسلامی جز بر نص متواتر، مقدم است. مسائلی چون تساوی دیه زن و مرد و مسلمان و غیرمسلمان با توجه به این مبنا، اتخاذ شده است.
- صانعی معتقد به کرامت ذاتی تمام انسان‌ها با هر اعتقادی است؛ بنابراین غیبت را نه تنها در مورد شیعه بلکه برای همه حتی غیرمسلمان نیز حرام دانسته است.
- تفاوت و تباین میان کافر و غیرمسلمان؛ صانعی غیرمسلمان را به دو دسته قاصر و مقصر تقسیم می‌کند. از قاصر با عنوان غیر مسلمان یاد می‌کند و مقصر را مصداق کافر می‌داند. براساس این مبنا محدودیت‌های مختلفی که در شرع برای غیرمسلمانان وجود دارد را تنها بر کافران (غیرمسلمانان مقصر) جاری می‌داند. برای نمونه او در مسائلی همچون نجاست و پاکی، ذبح شرعی، ازدواج و... میان کافر و غیرمسلمان تفاوت می‌گذارد.
نظرات فقهی
آیت‌الله صانعی سال ۱۳۶۴ش از دادستانی کل کشور استعفا داد و یکی از دلایل آن‌را داشتن نظراتی دانست که برخی آنها را شاذ دانسته و در مقابلش مقاومت می‌کنند. برخی نظرات فقهی صانعی، قائلی در تاریخ شیعه ندارد و برخی نیز تنها تعداد اندکی از علماء بدان معتقد بوده‌اند؛ از این‌رو برخی محققان این فتواها را فتاوای شاذ دانسته‌اند. و تعدادی از نظرات فقهی او مورد مناقشه و مخالفت بسیار قرار گرفته است. در مقابل، برخی محققان آیت‌الله صانعی را پل ارتباطی دنیای مدرن و فقاهت دانسته‌اند که بر اساس منابع اسلامی و با توجه به اقتضائات مدرن فتوا داده است. برخی از نظرات خاص او عبارتند از:
مسائل مرتبط با زنان
صانعی در حوزه مسائل زنان نظرات متفاوتی با نظر مشهور فقها ارائه داده است. از جمله: اگر زن مهریه خود را ببخشد و تقاضای طلاق نماید، بر مرد واجب است او را طلاق دهد. از نظر او با نبود پدر، مادر بر طفل و اموال او ولایت دارد و ولایت او بر ولایت پدربزرگ مقدم است. وی در مرجعیت دینی و قضاوت، مرد بودن را شرط نمی‌داند.
بلوغ دختران
آیت‌الله صانعی، سن بلوغ دختران را سیزده سالگی دانسته و روایت عمار ساباطی، برخی آیات قرآن، قواعدی مانند قاعده رفع قلم و... را به عنوان دلیل ذکر می‌کند؛ در حالی‌که فقهای شیعه، بلوغ دختر در نه سالگی را مشهور دانسته‌اند.
خروج زن از خانه بدون نیاز به اذن شوهر
آیت‌الله صانعی معتقد است خروج زن از منزل برای امور متعارف، نیازی به اذن شوهر ندارد. خروج بدون اذن شوهر در صورتی که مخالف شأن خانوادگی مرد باشد یا مزاحم حقوق واجب زوج یا به صورت اعتراض، اشکال دارد. او لزوم اذن در تمام موارد خروج از خانه را منافی سکون، آرامش و مشترک بودن زندگی دانسته و معتقد است قاعده نفی حرج و اذیت نکردن همسر در اینجا حاکم بوده و باید در فتوا آن‌را لحاظ کرد.
برابری قصاص
- همچنین ببینید: دیه زن
صانعی معتقد است قصاص مرد و زن تفاوتی با یکدیگر ندارد و مرد را به جهت قتل زن قصاص می‌کنند بدون اینکه دیه‌ای پرداخت گردد. او معتقد است روایات که اصلی‌ترین دلیل نظر مشهور(تفاوت دیه زن و مرد) است و برخی از آنها نیز صحیح‌اند، با قرآن، عقل و روایات دیگر تعارض دارد. صانعی در تعارض روایات مذکور با قرآن متذکر می‌شود که براساس آیات الهی، خداوند عادل است و ظلم نمی‌کند و این حکم با عدالت الهی در تعارض است. با این حال، مشهور فقهای شیعه معتقدند تنها در مواردی می‌توان مرد را در برابر زن قصاص کرد که اولیای زن نصف دیه انسان را به مرد پرداخت کنند.
ارث زن از تمام اموال شوهر
براساس دیدگاه صانعی، زن از تمام اموال شوهر - چه منقول و چه غیرمنقول - ارث می‌برد. مستند وی، آیه ۱۲ سوره نساء و برخی روایات است. براساس دیدگاه مشهور فقها، زن از اموال غیرمنقولِ شوهر همچون زمین ارث نمی‌برد نه از عین آنها و نه از قیمت آنها.
ارث غیر مسلمان از مسلمان
صانعی معتقد است کافری که با وجود علم به حقانیت اسلام، ایمان نمی‌آورد، از مسلمان ارث نمی‌برد. ولی این حکم شامل همه غیرمسلمانان نمی‌شود. او دلیل ادعای خود را چنین مطرح می‌کند که اصل اول، ارث بردن خویشاوندان از یکدیگر است. آنچه استثنا شده خویشاوندان کافر است که از روی عناد و دشمنی کفر می‌ورزند. ایشان معتقد است این حکم کافر به همه غیرمسلمانان سرایت پیدا نمی‌کند. این حکم را برخلاف نظر تمام فقهای شیعه دانسته‌اند.
محرمیت فرزندخوانده
آیت‌الله صانعی در مورد فرزندخوانده معتقد است اگر نتوان از طریق رِضاع (شیردادن) یا ازدواج، محرمیتی میان فرزندخوانده و پدر و مادر ایجاد کرد، حرمت نگاه کردن مرتفع می‌گردد. او دو مقدمه برای این حکم ذکر می‌کند: اول اینکه قبول کسی به عنوان فرزندخواندگی مستحب است. دوم اینکه گفتن این مطلب به فرزند که یتیم بوده و پدر و مادر ندارد، مشکل است. با توجه به این دو مقدمه و براساس قاعده رفع حرج، حکم به محرمیت داده می‌شود.
آثار
کتاب‌هائی مانند رساله توضیح المسائل، استفتائات قضایی در ۲جلد، مجمع المسائل در ۳جلد و... از آثار یوسف صانعی است. بیشتر نظرات وی توسط موسسه فقه الثقلین تدوین و چاپ شده است که یکی از آنها مجموعه فقه و زندگی است. این مجموعه حاصل تلاش محققانی است که نظرات و استدلال‌های آیت‌الله صانعی در موضوعات مورد مناقشه فقهی را در یک مجموعه منسجم جمع‌آوری کرده‌اند. این مجموعه تا شماره ۱۵ به چاپ رسیده است. علاوه بر چاپ جداگانه، جلد ۱ تا ۱۰ این کتاب در یک مجلد نیز چاپ شده است.
پانویس
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صانعی.
- ↑ «
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۱۳.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۲۲.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۴۱.
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۲۶-۲۸
- ↑ ، قدس‌آنلاین.
- ↑ ، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صانعی.
- ↑ ، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صانعی.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۰.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۵۳.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۴.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۳
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صانعی.
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۱۷.
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۰.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعه مدرسین..
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۶.
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۵.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۱۷.
- ↑ «، سایت دبیرخانه مجلس خبرگان.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۲۳.
- ↑ فقیه نو اندیش، ص۳۶.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۲۰
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۳۳
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۷۷.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۷۹.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۶۸.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۳۴.
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله صانعی.
- ↑ «، سایت دبیرخانه مجلس خبرگان.
- ↑ فقیه نو اندیش، ۱۳۹۳ش، ص۳۷.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۲۱.
- ↑ همراه با آفتاب، ۱۳۸۷ش، ص۸۲.
- ↑ همراه با آفتاب، ۱۳۸۷ش، ص۶
- ↑ همراه با آفتاب، ۱۳۸۷ش، ص۱۲۲.
- ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۷، ص۲۳۰.
- ↑ مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۹، ص۳۱۰.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۱۱.
- ↑ ، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ ، سایت عصر ایران.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۹.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۲.
- ↑ رویکردی به حقوق زنان، ۱۳۹۷ش، ص۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ فقیه نواندیش، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۷۳.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: پاسداشت مرجعیت، جامعه مدرسین، ص۱۲۶.
- ↑ پاسداشت مرجعیت، جامعه مدرسین، ص۱۲۷-۱۷۲.
- ↑ ، سایت مرجع ما.
- ↑ چکیده اندیشه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۸.
- ↑ مشایخی، مروری بر دیدگاه‌ها و نظرات آیت‌الله صانعی، ۱۳۹۴ش، ص۲۱۵.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۸۱.
- ↑ نگاه کنید به: صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۷، فصل دوم.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۳۸.
- ↑ استفتائات قضائی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۵۱۱
- ↑ ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۸۱.
- ↑ صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۸۳.
- ↑ صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۸۷-۹۰.
- ↑ صانعی، فقه و زندگی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۷۹.
- ↑ ، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله صانعی: برگرفته از کتاب فقه و زندگی ۱۴: ارث زوجه.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۹، ص۲۱۲.
- ↑ نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۹، ص۲۰۷ و۲۱۵.
- ↑ فقه و زندگی،۱۳۹۰ش، ج۹، ص۴۱۹.
- ↑ فقه و زندگی،۱۳۹۰ش، ج۹، ص۳۷۳.
- ↑ نوبهار، از بدعت تا اندیشه‌های نوین فقهی، ۱۳۹۴ش، ص۲.
- ↑ آیینه نظر، ۱۳۹۴ش، ص۴۹
- ↑ فقه و زندگی۱-۱۰، ۱۳۹۰ش، ص۲۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به:
- ↑ [بسم الله الرحمن الرحیم. محضر مبارک حضرت آیت الله العظمی امام خمینی ـ دام ظله علی رؤوس المسلمین با عرض ارادت و تحیت، بدین وسیله استعفای خود را از عضویت در شورای نگهبان تقدیم می دارم. امید است با کرامت و بزرگواری، مورد قبول قرار گیرد. «الأمر الیکم». یوسف صانعی ـ عضو فقهای شورای نگهبان]بسمه تعالی موافقت می شود. ان شاءالله موفق باشید. روح الله الموسوی الخمینی
منابع
- استفتائات قضائی، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، پرتو خورشید، ۱۳۸۸ش.
- آیینه نظر، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۴ش.
- پاسداشت مرجعیت، بی‌جا، جامعه مدرسین، بی‌تا.
- چکیده اندیشه‌ها (آشنایی با دیدگاه‌های حضرت آیت‌الله صانعی)، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- رویکردی به حقوق زنان، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۷ش.
- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، محقق، حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- فقه و زندگی (طبق نظریات آیت‌الله یوسف صانعی)، تحقیق: موسسه فقه الثقلین، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۰ش.
- فقیه نواندیش، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۳ش.
- مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، صحیفه امام، تهران، مرکز تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- .
- مشایخی، مروری بر دیدگاه‌ها و نظرات آیت‌الله صانعی، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۴ش.
- نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محقق و مصحح: عباس قوچانی، علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نوبهار، رحیم، از بدعت تا اندیشه‌های نوین فقهی، قم، فقه الثقلین، ۱۳۹۴ش.
- همراه با آفتاب، تدوین: موسسه فقه الثقلین، قم، میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- نمایندگان مجلس خبرگان رهبری در ایران
- شاگردان آیت‌الله بروجردی
- شاگردان امام خمینی
- امامان جمعه قم
- اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
- اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام ایران
- فقیهان شیعه قرن ۱۴ (شمسی)
- فقیهان شیعه قرن ۱۵ (قمری)
- مدفونان در شیخان قم
- مراجع تقلید ساکن قم
- مدرسان حوزه علمیه قم قرن ۱۴ (شمسی)
- فقیهان عضو شورای نگهبان در ایران
- دانشآموختگان حوزه علمیه قم (پس از سال ۱۳۰۰ شمسی)